Radon – một khí phóng xạ không màu, không mùi, không vị – là mối nguy hiểm vô hình đang rình rập trong hàng triệu ngôi nhà trên thế giới. Là nguyên nhân gây ung thư phổi hàng đầu ở người không hút thuốc, Radon có thể len lỏi qua nền móng, tường và không khí trong nhà bạn mà không hề để lại dấu vết. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ về bản chất, tác động sức khỏe và cách phòng ngừa hiệu quả loại khí độc nguy hiểm nhưng thường bị bỏ qua này.

1. Radon là gì?

Radon là một nguyên tố khí hiếm phóng xạ thuộc nhóm khí trơ (nhóm 18) trong bảng tuần hoàn, với ký hiệu Rn và số nguyên tử 86. Dù là một khí không màu, không mùi, không vị nhưng Radon lại là nguyên nhân gây ung thư phổi đứng thứ hai sau hút thuốc lá và là nguyên nhân hàng đầu trong số những người không hút thuốc.

Được phát hiện vào cuối thế kỷ 19, Radon từng được xem là một hiện tượng thú vị trong các chuỗi phân rã phóng xạ tự nhiên. Nhưng đến nay, nó đã trở thành mối đe dọa lớn về sức khỏe cộng đồng, đặc biệt ở những khu vực có hàm lượng uranium cao trong lòng đất.

2. Nguồn gốc và sự hình thành của Radon

Radon là sản phẩm phân rã của Uranium-238, một nguyên tố tự nhiên có trong đất đá. Chuỗi phân rã này diễn ra qua nhiều bước, và ở một giai đoạn, hạt nhân phóng xạ Radium-226 (Ra) sẽ phân rã thành Radon-222 – dạng đồng vị phổ biến và nguy hiểm nhất của Radon.

Radon sinh ra trong đất sẽ từ từ thấm vào các khe hở, nền móng, đường ống, giếng khoan và tầng hầm của nhà cửa. Khi khí Radon thoát ra môi trường ngoài trời, nó phân tán nhanh và nồng độ rất thấp. Nhưng trong không gian kín, Radon có thể tích tụ đến mức gây hại nghiêm trọng.

3. Tính chất vật lý và hóa học

Radon là khí hiếm duy nhất có tính phóng xạ tự nhiên ở nhiệt độ phòng. Dù là một khí trơ (không dễ phản ứng hóa học), nhưng với liều lượng cao, phóng xạ alpha từ Radon-222 và các sản phẩm phân rã của nó có thể gây tổn thương nghiêm trọng đến tế bào phổi.

4. Radon và nguy cơ ung thư phổi

Cơ chế gây bệnh

• Khi hít phải khí Radon, các sản phẩm phân rã phóng xạ như Polonium-218 và Polonium-214 bám vào bụi mịn và aerosol trong không khí.

• Những hạt phóng xạ này khi hít sâu vào phổi sẽ phát ra tia alpha, gây tổn thương DNA trong các tế bào biểu mô.

• Theo thời gian, tổn thương này có thể tích lũy và gây đột biến dẫn đến ung thư phổi.

Thống kê sức khỏe cộng đồng

• Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ (EPA) ước tính: Radon gây ra 21.000 ca tử vong do ung thư phổi mỗi năm tại Hoa Kỳ.

• Trong số những người không hút thuốc, Radon là nguyên nhân hàng đầu gây ung thư phổi

• Những người hút thuốc và sống trong nhà có nồng độ Radon cao có nguy cơ gấp 10 lần người bình thường.

Mức an toàn khuyến nghị

• WHO: <100 Bq/m³ (2.7 pCi/L)

• EPA Mỹ: <4.0 pCi/L (150 Bq/m³)

• Một số nước như Thụy Điển, Na Uy, Phần Lan có quy định cực kỳ nghiêm ngặt vì địa tầng giàu uranium.

5. Radon trong nhà đến từ đâu?

Nguồn phát sinh chính

• Đất dưới móng nhà: nguồn phát sinh lớn nhất

• Vật liệu xây dựng: một số loại đá, gạch, xi măng có thể chứa lượng nhỏ uranium, góp phần phát tán radon

• Nước giếng khoan: đặc biệt ở vùng núi, đá granite hoặc đá phiến

• Đường ống và giếng kỹ thuật: đóng vai trò như “ống dẫn khí Radon” từ lòng đất lên

Các yếu tố ảnh hưởng nồng độ trong nhà

• Độ kín của không gian (nhà càng kín khí, tích tụ radon càng nhiều)

• Độ thông gió, khí hậu

• Áp suất khí quyển và chênh lệch áp suất giữa trong và ngoài nhà

• Cách bố trí móng, nền, tầng hầm

6. Cách phát hiện và đo nồng độ Radon

Thiết bị đo phổ biến

• Thiết bị đo liên tục (Continuous Radon Monitor - CRM): cho kết quả theo thời gian thực.
  

• Thiết bị đo thụ động: như Charcoal Canister, Alpha Track Detectors – đặt trong nhà vài ngày đến vài tháng.

Thời điểm đo lý tưởng

• Mùa đông hoặc mùa có không khí khô – khi nhà thường đóng kín hơn

• Đặt thiết bị tại phòng ngủ, tầng hầm, khu vực sinh hoạt chính

7. Biện pháp giảm thiểu và khắc phục

Nếu phát hiện Radon vượt ngưỡng an toàn:

1. Lắp hệ thống thông gió giảm áp suất dưới móng nhà (Sub-slab depressurization) – phương pháp hiệu quả nhất

2. Bịt kín các khe nứt nền, ống dẫn, lỗ thông gió dưới đất

3. Tăng cường thông gió cơ học trong nhà: quạt hút, mở cửa sổ, trao đổi khí tươi

4. Xử lý nước giếng bằng hệ thống khử khí trước khi sử dụng

5. Thay đổi vật liệu xây dựng hoặc lớp nền nhà nếu hàm lượng uranium cao

8. Tác động xã hội và chính sách công

Chính sách và cảnh báo quốc tế

• WHO xếp Radon là tác nhân gây ung thư nhóm 1 (cùng nhóm với amiăng, thuốc lá)

• EPA Mỹ có chiến dịch quốc gia về nhận thức Radon, khuyến khích đo đạc định kỳ

• Liên minh châu Âu yêu cầu đánh giá rủi ro Radon trong xây dựng và quy hoạch đô thị

• Canada, Nhật Bản, Đức đều có chương trình khảo sát và phòng chống Radon ở cấp quốc gia

Trách nhiệm pháp lý

• Một số bang tại Mỹ yêu cầu kiểm tra Radon bắt buộc khi giao dịch bất động sản

• Các công ty xây dựng phải tuân thủ tiêu chuẩn kháng Radon trong thiết kế móng và vật liệu

9. Những hiểu lầm phổ biến về Radon

Radon không phải là một nguyên tố độc hại ồn ào như thủy ngân hay uranium – nó không bốc mùi, không sủi bọt, không rò rỉ. Nhưng chính sự thầm lặng và vô hình đó mới là mối nguy hiểm đáng sợ nhất. Hàng triệu người trên thế giới vẫn hít vào một lượng nhỏ Radon mỗi ngày mà không hề hay biết. Và khi ung thư phổi được chẩn đoán, thường thì đã quá muộn để quay đầu.