Hãy thử nhìn vào bàn tay bạn, chiếc điện thoại bạn đang cầm, hay ngước nhìn những ngôi sao lấp lánh trên bầu trời đêm. Bạn có tin rằng tất cả những gì chúng ta nhìn thấy, chạm vào và cảm nhận được – từ nguyên tử nhỏ nhất đến các thiên hà khổng lồ – chỉ chiếm vỏn vẹn 5% vũ trụ?

Vậy 95% còn lại là gì? Đó là "sân chơi" của hai khái niệm bí ẩn nhất vật lý hiện đại: Vật chất tối (Dark Matter) và Năng lượng tối (Dark Energy). Hôm nay, hãy cùng VIETCHEM đi sâu vào thế giới vô hình này để giải mã câu hỏi: Vật chất tối thực sự là gì?

1. Khái niệm: Vật chất tối (Dark Matter) là gì?

Vật chất tối là một loại vật chất giả định, không thể nhìn thấy bằng mắt thường hay kính thiên văn vì nó không phản xạ, không hấp thụ và không phát ra ánh sáng (bức xạ điện từ).

Tuy nhiên, các nhà khoa học biết nó tồn tại bởi vì nó có khối lượng và tạo ra lực hấp dẫn tác động lên các vật thể hữu hình (như các ngôi sao và thiên hà).

Hiểu đơn giản: Hãy tưởng tượng bạn nhìn thấy một chiếc lá bay lơ lửng giữa không trung và di chuyển theo quỹ đạo tròn. Bạn không nhìn thấy gió, nhưng bạn biết chắc chắn gió đang tồn tại và tác động lực lên chiếc lá. Trong vũ trụ, các ngôi sao là "chiếc lá", và vật chất tối chính là "cơn gió" vô hình đó.

Thành phần của vũ trụ:

Để dễ hình dung, các nhà khoa học đã chia vũ trụ thành 3 phần chính:

• Vật chất thường (Baryonic Matter - ~5%): Gồm proton, neutron, electron... tạo nên mọi thứ chúng ta biết (Bảng tuần hoàn hóa học).
• Vật chất tối (Dark Matter - ~27%): Vật chất vô hình, có tính hấp dẫn.
• Năng lượng tối (Dark Energy - ~68%): Một dạng năng lượng bí ẩn làm vũ trụ giãn nở.

2. Tại sao khoa học khẳng định Vật chất tối tồn tại?

Khoa học không dựa trên niềm tin mơ hồ, mà dựa trên bằng chứng/dữ liệu (Data-driven). Dưới đây là 3 bằng chứng "thép" khiến giới vật lý phải thừa nhận sự tồn tại của vật chất tối.

Nghịch lý tốc độ quay của các Thiên hà (Phát hiện của Vera Rubin)

Vào thập niên 1970, nhà thiên văn học Vera Rubin đã quan sát thấy một hiện tượng kỳ lạ: Các ngôi sao ở rìa ngoài của các thiên hà xoắn ốc di chuyển với tốc độ nhanh khủng khiếp, tương đương với các ngôi sao ở gần trung tâm.

Theo định luật hấp dẫn của Newton, lẽ ra chúng phải bị văng ra ngoài vũ trụ (giống như bạn bị văng ra khỏi vòng quay ngựa gỗ nếu nó quay quá nhanh và bạn không bám chắc).

Kết luận: Phải có một lượng vật chất vô hình khổng lồ bao quanh thiên hà, tạo ra lực hấp dẫn đủ lớn để "giữ" các ngôi sao này lại. Đó chính là hào quang vật chất tối (Dark matter halo).

Hiệu ứng Thấu kính hấp dẫn (Gravitational Lensing)

Theo thuyết Tương đối rộng của Einstein, một vật thể có khối lượng cực lớn sẽ bẻ cong không gian xung quanh nó. Khi ánh sáng đi qua vùng không gian này, nó sẽ bị bẻ cong theo, tạo ra hiện tượng giống như nhìn qua thấu kính.

Các nhà thiên văn đã quan sát thấy ánh sáng từ các thiên hà xa xôi bị bẻ cong nhiều hơn mức cần thiết nếu chỉ tính khối lượng của các ngôi sao nhìn thấy được. Phần khối lượng "thừa ra" gây bẻ cong ánh sáng chính là vật chất tối.

Bức xạ nền vi sóng vũ trụ (CMB)

Đây là "tiếng vang" còn sót lại từ vụ nổ Big Bang. Bản đồ CMB cho thấy sự phân bố vật chất trong vũ trụ sơ khai không đồng đều. Chính những vùng tập trung vật chất tối dày đặc đã tạo tiền đề để vật chất thường tụ lại và hình thành nên các thiên hà ngày nay.

3. Phân biệt Vật chất tối và Năng lượng tối (Dark Energy)

Rất nhiều độc giả của VIETCHEM gửi câu hỏi về sự nhầm lẫn giữa hai khái niệm này. Dù đều có chữ "Tối", chúng hoàn toàn đối lập nhau về vai trò.

Dưới đây là bảng so sánh chi tiết để bạn dễ dàng phân biệt:

4. Cấu tạo của Vật chất tối: Góc nhìn từ Hóa học & Vật lý hạt

Dưới góc độ của một đơn vị chuyên môn về hóa chất như VIETCHEM, câu hỏi thú vị nhất là: Nếu không phải là Proton hay Neutron, thì Vật chất tối được cấu tạo từ hạt gì?

Hiện nay, giả thuyết được giới khoa học ủng hộ nhiều nhất là Hạt WIMPs (Weakly Interacting Massive Particles - Các hạt có khối lượng lớn tương tác yếu).

• Đặc điểm: Chúng có khối lượng (có thể nặng gấp 10-100 lần proton) nhưng hầu như không tương tác với vật chất thường, ngoại trừ lực hấp dẫn.
• Số lượng: Ngay lúc này, có thể có hàng tỷ hạt WIMPs đang đi xuyên qua cơ thể bạn mỗi giây mà bạn không hề hay biết, giống như bóng ma đi xuyên qua tường.

Ngoài ra, còn có các giả thuyết khác như hạt Axion hay Neutrino vô trùng, nhưng WIMPs vẫn là ứng cử viên số 1.

5. Công nghệ săn tìm Vật chất tối: Vai trò của Xenon và Argon lỏng

Làm thế nào để bắt một thứ "vô hình" và đi xuyên tường? Các nhà khoa học đã phải xây dựng các phòng thí nghiệm sâu hàng nghìn mét dưới lòng đất (để tránh nhiễu tia vũ trụ) và sử dụng các "bẫy" cực kỳ tinh vi.

Đây là lúc các nguyên tố hóa học quen thuộc trong công nghiệp (mà VIETCHEM rất am hiểu) phát huy tác dụng:

• Máy dò LUX-ZEPLIN (Mỹ): Sử dụng 10 tấn Xenon lỏng (Liquid Xenon).
• Máy dò DarkSide (Ý): Sử dụng Argon lỏng (Liquid Argon).

Tại sao lại là Xenon và Argon?

Ở trạng thái lỏng cực tinh khiết, khi một hạt vật chất tối (WIMP) vô tình va chạm với hạt nhân của nguyên tử Xenon hoặc Argon, nó sẽ phát ra một tia sáng cực nhỏ (scintillation). Các cảm biến quang học cực nhạy sẽ ghi lại đốm sáng này.

Góc nhìn VIETCHEM: Trong công nghiệp, Xenon và Argon là các khí hiếm trơ, thường dùng trong hàn cắt kim loại hoặc sản xuất bóng đèn. Nhưng trong vật lý hạt, độ tinh khiết của chúng phải đạt mức tuyệt đối (99.9999...%) để đảm bảo không có tín hiệu giả. Điều này cho thấy vai trò quan trọng của công nghệ tinh chế hóa chất trong việc khám phá vũ trụ.

6. Vai trò sinh tử của Vật chất tối đối với con người

Có thể bạn sẽ hỏi: "Nó ở tít ngoài vũ trụ thì liên quan gì đến cuộc sống của tôi?"

Câu trả lời là: Nếu không có vật chất tối, chúng ta sẽ không tồn tại.

Trong giai đoạn đầu của vũ trụ sau Big Bang, vật chất thường (khí Hydro, Heli) quá nóng và di chuyển quá nhanh để có thể tự tụ lại thành các ngôi sao. Chính khối lượng khổng lồ của vật chất tối đã hoạt động như một "cái bẫy hấp dẫn", hút khí lại, nén chúng đủ chặt để kích hoạt phản ứng nhiệt hạch, tạo ra các ngôi sao và thiên hà.

Không có vật chất tối → Không có Thiên hà →  Không có Mặt Trời →  Không có Trái Đất →  Không có sự sống.

7. Câu hỏi thường gặp (FAQ)

7.1. Vật chất tối có nguy hiểm không?

Không. Nó tương tác cực kỳ yếu với vật chất thường. Nó đi xuyên qua người bạn hàng ngày mà không gây ra bất kỳ tổn thương tế bào hay phản ứng hóa học nào.

7.2. Chúng ta có thể tạo ra vật chất tối không?

Các nhà khoa học tại CERN (Tổ chức Nghiên cứu Hạt nhân Châu Âu) đang cố gắng tạo ra hạt vật chất tối bằng cách cho các hạt proton va chạm với tốc độ gần bằng ánh sáng trong Máy gia tốc hạt lớn (LHC), nhưng đến nay vẫn chưa thành công.

7.3. Vật chất tối có phải là hố đen không?

Không hẳn. Một số hố đen nguyên thủy (Primordial Black Holes) có thể đóng góp vào khối lượng vật chất tối, nhưng phần lớn vật chất tối tồn tại dưới dạng các hạt phân tán khắp thiên hà, không phải là các điểm nén đặc như hố đen.

Kết luận: 

Vật chất tối vẫn là một trong những bí ẩn lớn nhất của nhân loại thế kỷ 21. Việc tìm ra bản chất của nó không chỉ giải quyết các bài toán vật lý, mà còn mở ra kỷ nguyên mới về năng lượng và công nghệ vật liệu.

Tại VIETCHEM, chúng tôi tin rằng khoa học là một hành trình không giới hạn. Từ việc hiểu rõ tính chất của một giọt hóa chất trong phòng thí nghiệm đến việc khám phá cấu trúc của toàn vũ trụ, tất cả đều bắt nguồn từ sự tò mò và khát khao tri thức.

Hy vọng bài viết này đã giúp bạn có cái nhìn rõ ràng và thú vị hơn về "bóng ma" của vũ trụ. Đừng quên theo dõi website VIETCHEM để cập nhật những kiến thức khoa học và ứng dụng công nghệ mới nhất!

Nguồn tham khảo:

NASA Science: Dark Matter - NASA Science & Dark Energy - NASA Science

CERN: The Standard Model | CERN

National Geographic: Dark Matter and Dark Energy | National Geographic